Eccoci all’appuntamento mensile con la rubrica dedicata all’approfondimento della nostra straordinaria lingua madre, il dialetto reggiano!

Il Comune di Albinea e il gruppo di cultori e studiosi Léngua Mèdra Rèş e la nôstra léngua arşâna propongono mensilmente un appuntamento alla scoperta del significato di espressioni, modi di dire, proverbi e molto altro!

L’appuntamento mensile di MAGGIO 2023 si intitola:

La fôla ed Salvâgna

Custa-ché l’e na fôla ch’am cuntêva sèinper mé nôn. L’e na fôla ch’la pêrla ed tânt ân fa, quând i eren tót cuntadèin, e lavurêvn in d’i câmp e s mantgnîven cun cól ach chersîva in di câmp e in dl’ôrt: l’insalêta, al patâti, i pomdôr… a gh’îvn al galèini ind al pulêr ach fêven i ōv; e munşîvn al lât in dla stâla, per fêr classiòun…mmmmh… cme l’era bòun! E pó…e piantêvn al furmèint, per fêr al pân. A l’andêvn a mēder cun la msora… acsé: zak, zak, zak. E ndêvn vidmêr l’óva, per fêr al vèin. A tor só al castâgni e la frûta; An gh’iven mia tânt negôsi cme al dé d’incō. N’andêven mia a cumprêr al merendèini: e magnêven d’i gran pòm!! E i vistî: tót a mân! E filêven la lâna d’al pēgher e pó e fêvn i maiòun cun la gòcia. . E fêven tót in cà…. ânch i blèin ei fêvn ed lègn. E taiêven na brôca d n êlber, o na sôca… e pó a fêven d’i cavalèin, al cà pr’al bâmboli. E l bâmboli agli ērn ed pèşa. Eh… l’era dûra la véta dachindrē. Mo chi era pió brêv e chi s’inşgnêva dipió, agh la cavêva a vèir tót al necesâri per vîver e pr estêr bèin.

E chi lavorêva pôch invici al gh’iva meno roba… perchè s’t an vê mia a vanghêr, a sapêr e a lavurêr i câmp, la fruta e la verdûra en crèsen mia.

Però a gh’era un quelchidûn ch’agh la cavêva a magnêr e bèvr e divertîres, ânch sèinsa lavurêr. Al saîv cme l fêva? L’andêva a robêr a cà d chi êter! Pèinsa un po’ té…. Al gh’andêva d nôt! Quând tót e durmîven, ló al partîva cun la so cariōla e l’andêva in di ôrt el tulîva só tót i pomdôr! E i faşulèin …e l carôti!! Ai carghêva insém a la cariōla… e pó via… l’era pió svēlt che na faîna. L’andêva in dal pulêr e l purtêva via tót i ōv! E na quêlch vôlta…. al purtêva via ânch al galèini! Al saîv cme l se s’ciamêva cal sugamân lé? Al gh’iva a nòm Salvâgna!

Al robêva tót: l’óva, i pòm, i pîr… Quând a madurîva al furmintòun, l’andêva ed nôt ind i câmp cun un podâj… zak, zak, zak… e dôp i cuntadèin an gh’l’îven pió da fêr la farèina şala per la pulèinta!

An s salvêva gnînt. A la matèina la gînt la s’alvêva: “Mo in do’ é sparî tóti l me srēş?” “Ah! A srà pasê Salvagna!”. “I me cunîn! An gh’în pió! Ah mirâchel…. e pasê incòra Salvâgna! I cuntadèin e l’îvn imparê a cgnòser, mo n gh’la cavêven mai a ciapêrel. Perché l’era trôp fûrob e l’era svēlt cme na saièta.

A gh’era sōl un cuntadèin, ch’al se s-ciamêva Antènore, che a cà súa Salvâgna an gh’l’iva mai cavêda a robêregh. Perché ch’al cuntadèin lé al gh’îva dû cân da guêrdia. E se s-ciamêven Fido e Bafól. I ēren catîv cme dû spôsel. A cà sùa an gh’andêva nisûn. Se gh’andêva ûn ind al curtîl, al muşghêvn in dî sgarlèt. Sōl ch’e vdésen ûn in fònda al viasōl, a tachêvn a baiêr acsé fôrt che i sintîven fîn a la Pēv.

Mo na bèla vôlta Salvâgna al s’e catê ch’l’iva bèle purtê via tót còl ch’a gh’era da purtêr via. Al galèini di Spagêra a j’îva robêdi tóti, i cunîn ed Curadèin… ânch qui-lé. In d’i ôrt e Bunasèina an gh’era pió gnînt… a gh’era armêş sōl l’erba. E Antènore al gh’iva un bèl câmp, cun l’erba lòunga al pûnt gióst. L’era l’ûltom câmp là in fònda arèint al canêl. Forsi, s’al gh’andêva d nôt, acsé lûntân… agh l’arév cavêda a n fêres mia catêr.

In manēra che na bèla sîra, l’à tôt só la so cariōla e pó al s’e inviê pr’al viasōl… piân pianèin… sèinsa fêr dl’armōr… mó tót d’ûn trât la rōda dla cariōla l’à tachê a sighêr: “ET CATARÂN…. ET CATARÂN”… shhhhh alōra, per paûra ed fêres sèinter l’à tachê a ndêr pió piân…”E T C A T A R Â N….

I dû cân Fido e Bafól ch’i ēren di cân da guêrdia, ch’agh sintîvn acsé tânt ch’i arén prû sèintr a caschêr na pióma in mèş a la nèiva, es n în acôrt subét. Fido l’a drisê agli urèci e l’à dét “Bafól, êt sintû anca té?”. …et catarân, et catarân, et catarân… “Dai che ndòm a vèder!”

Quând Salvâgna l’e rivê ed cò, in do’ l’êrba l’era pió bèla e frèsca, l’à mia fât a ora a tōr in mân la fèra che i dû cân a l’ân vést… e gh’ân fât na burîda ch’a gh’e gnû i cavî tót biânch a la paûra. Brânca la cariōla e mètts a córer…. e la cariōla la sighêva “ATLODÉT ATLODÉT ATLODÉT ATLOLDÉT”….

A gh’la cavêda a scapêr pr’al ròt ed la scóffia. E na quêlch bochêda al l’à ânch ciapêda: al gh’iva tóti l brêghi scuşîdi e la camîşa s-ciânca.

E pasê soquânt dé… e a un cêrt pûnt, per n’êtra vôlta, an saîva pió in do’ ndêr a robêr. Al dîs: “s’ân fós mia stê per la cariōla ch la sighêva, i cân en s’in srén mia acôrt” “Sêt sa fâgh? La cariōla sta vôlta am la tógh in spâla, acsé la’n sîga mia, i cân e dôrmen e quând e ora d gnîr via, a vâgh acsé şvēlt che, ânch se la cariōla l’és da sighêr, en fân mia a tèinp a ciapêrom”

“Bòun… alōra a fòm acsé”. Brânca la cariōla, mètesla in spâla e pó al s’e inviê pr’al stradèl ch’al purtêva int l’ûltom câmp là in fònda, in do l’erba l’era frèsca e bèla. Pian pianèin.. sèinsa fêr dl’armōr… shhh… quând l’e rivê ed cò, l’à més şò la cariōla e pó l s’e més a dêr la prēda a la fèra: SÈTO, SÉTO, SÉTO, SÉTO..

Fido e Bafól a l’ân sintû… “Bafól… mo l sèintet anca té cl’armōr ché?” … SÉTO, SÉTO, SÉTO, SÉTO….

“mo dâi… a srà al vèint!”

Quând l’a vû finî d dêr la prēda, Salvâgna l’à tachê finalmèint a şghêr. E la fèra la fêva: LÊDER, LÊDER, LÊDER….

I dû cân, Fido e Bafól, e durmîvn ind la cócia. LÊDER, LÊDER, LÊDER….” “Bafól êt sintû?” … Fido l’îva drisê agli urèci es l’îva tachê a rognêr…. LÊDER, LÊDER, LÊDER… Prôpria in cal mumèint lé, al vèint l’a spustê na nóvvla e é saltê fōra la lûna. Na lûna şâla, grânda, tònda e cêra ch la m parîva na furmâia. E Salvâgna al s’e catê in pē in mèș al câmp cun la lûş ed la lûna.

Fido e Bafól, ch’i ēren d’i cân da guêrdia e gh’îven na vésta ch’i arén prû vèder un grân d pèiver int un móc ed sabbiòun, as n în acôrt subét! I ân tachê a baiêr acsé fôrt che ânch Antènore al s’e fât fōra da la fnêstra: “a t’ò pó bechê, laşaròun ch’a t n e êter! Adèsa at cióp adrē i cân!”. E Salvâgna, da la paûra, l’e tgnû scapêr via e lasêr lé l’êrba e pó ânch la cariōla”

Pasa soquânt dé… roba ded ché e roba ded là, mo a la fîn…a turnòm sèimper lé: a gh’era sèinper l’erba d’Antènore ind l’ûltom câmp la in fònda, bèla frèsca ch’la fêva vòja.. E Salvâgna al pèinsa: “s’an fós mia stê per la lûna, i cân an m’arén mia vést. Sêt sa fâgh? At vedrê che sta vôlta la lûna a la sistēm mé!” A vòi tōr la schêla pió êlta ch’a cât, e pó a la şûnt cûn n’êtra schêla, e pó a la şûnt cun n’êtra schêla incòra… fîn ch’agh vîn na schêla tânt lòunga ch’la rîva fîn insém la lûna. E pó dôp a la vâgh a quacêr cun un ramâgn”.

E in manēra l’à fât acsé. A fôrsa ed şuntêr dal schêli insèm, l’e rivê fîn insém la lûna. L’e ndê só cun la fursèina e cun un ramâgn per quacêrla. Rampa, rampa, rampa… mo che fadîga… e qûand l’e stê só, pèinsa mo té…. da la fadîga… a gh’e scapê un scurşòun! PRROOOOM

Fido e Bafól ch’a gh’îvn un nêş da cân da trìfola, ch’i arén prû catêr na brîşa d furmâj supplîda sòt a un móc ed gêra, e l’ân sintû subét! “Mo cuş ēla cla pósa ché?”… “mâma che pósa, mâma che pósa… mo mé cla bróta pósa ché a la cngòs!! Maledésa, l’e incòra Salvâgna! ….. BU BU BU BU BU …. în cōrs tót dû cûntr a la schêla….e BADABÓMFETE…… la schêla l’e caschêda e Salvâgna l’e rmêş só cun la fursèina e l ramâgn. E l’e incòra là ânch adèsa. Al s vèd incòra. Quând la lûna l’e pîna, bèla e tònda, pru’ê a guardêrla bèin! La n’e mia tóta şâla. La gh’à na macia pió scûra. L’e Salvâgna cun al só ramâgn.

Fido e Bafól, cla fôla ché a l’ân cuntêda ânca lōr a tót i sō amîgh… e i sō amîgh a l’ân cuntêda ai sō fiō e ai so anvōd… L’e per cul-lé che i cân, quând a vèden la lûna, e s ricôrden ch’a gh’é insém Salvâgna. E s ricôrden ânch che Salvâgna l’e un lêder. E alora agh bâien “BU… BU… BU…”.. cme per dîr: “Bêda bèin d en gnîr mia şò, perchè st’am câpit a tîr, a t’al dâgh pó mé, al rîş cun la tevdûra!!”

… e la fôla l’e finîda, tâit al nêş e fâgh na pîva.

Denis Ferretti

Nota

Il testo qui riportato è la trascrizione in dialetto di una fiaba che, secondo quanto riporta Riccardo Bertani1, i vecchi usavano raccontare ai bambini desiderosi di sapere qualcosa sullo strano fenomeno delle macchie scure presenti sulla superficie della Luna.

Di questa fiaba ne esistono almeno due versioni. Oltre a questa, ne esiste un’altra che sarebbe nata, secondo quanto riporta Mario Mazzaperlini2 , in una località ben precisa – la frazione di San Bartolomeo. Quest’altra versione è molto diversa, narrando l’amore di Salvagna e Desolina, amore contrastato dalla famiglia della ragazza a causa delle differenze sociali dei due giovani. Il finale delle due versioni è però molto simile: Salvagna vuole oscurare la Luna con una fascina per potersi appartare con la sua innamorata. senza essere visto, ma la Luna si innamora di un così bel giovanotto da imprigionarlo per sempre, lasciando a Desolina solo il piacere di ammirarne l’immagine sorridente fissata nelle macchie scure della Luna.

Riccardo Bertani scrive inoltre che il nome “Salvàgn (o Sarvàgn o Salvagna) potrebbe essere un lontano discendente del dio italico Silvanus, raramente descritto dagli scrittori latini, perché forse derivato da una divinità minore etrusca- corrispondente al nome di Salvan o Selvans, una specie di genietto silvestre, il cui aspetto caprino ricordava quello di un fauno boschivo e pastorale. Infatti, con la sua beffarda figura ladresca, il nostro Salvàgn dimostra di essere molto vicino a quei dispettosi genietti che troviamo da altre parti, ad esempio il Salvàn o il Sarvàn piemontese”.

1. Riccardo Bertani: I fenomeni lunari nella visione popolare, in “Religiosità e credenze popolari” con illustrazioni di Alfonso Borghi (Campegine 2005)
2. In Strenna del Pio Istituto Artigianelli, Reggio Emilia 1993, pp. 102-107